Drzewa są istotnym i wielofunkcyjnym składnikiem krajobrazu wpływającym na jego charakter i estetykę. Stanowią kluczowy elementem zielonej infrastruktury (ang: green infrastructure), którego obecność wpływa na łagodzenie następstw zmian klimatycznych. W przyrodzie stanowią grupę gatunków zwornikowych (ang. keystone species) pełniących istotną rolę w zachowaniu różnorodności biologicznej . Stanowią element istotny kulturowo, krajobrazowo i społecznie. Jednocześnie pozostają żywymi stworzeniami towarzyszącymi ludziom od czasów prehistorycznych.
Drzewa są dobrem nieodtwarzalnym w perspektywie życia człowieka. Okres wzrostu i osiągnięcia maksimum korzyści jakie otrzymujemy od tych stworzeń jest przeważnie dłuższy niż dwa lub trzy pokolenia. Oparcie na błędnych przekonaniach i wadliwych praktykach skutkuje niszczeniem drzew i skracaniem ich żywotności. W miejscu, z którego usunęliśmy dojrzałe drzewo już nigdy go nie zobaczymy. Z tego względu należy podchodzić do zarządzania pojedynczymi okazami jak i całymi zadrzewieniami racjonalnie z zastosowaniem najlepszych praktyk. Drzewostanami leśnymi opiekują się leśnicy natomiast drzewami w krajobrazie kulturowym (w miastach, wsiach, parkach, skwerach, alejach, cmentarzach) ich właściciele (zarządcy) z pomocą profesjonalnych arborystów.
"Drzewa są jednocześnie pospolite i tajemnicze a przynajmniej niepoznawalne"
Ludzkość ceni drzewa i ich usługi od wieków. Wskazuje na to wszechobecność drzew w mitach i legendach, materiałach i źródłach historycznych oraz wiekowe dęby, lipy, klony, jesiony i inne gatunku zakomponowane w krajobrazach naszych małych ojczyzn czy kraju. Szczególnie dziś w dobie zmian klimatycznych drzewa pełnią szczególnie ważną rolę. Drzewa są „mistrzami cierpliwości i wzrostu” jednak, aby długo i w zdrowiu pełniły swoje funkcje potrzebują mądrego traktowania i zrozumienia potrzeb. Odwdzięczają się nam za to stokrotnie poprzez usługi ekosystemowe:
Zła jakość powietrza jest częstym problemem w wielu obszarach miejskich. Może to prowadzić do pogorszenia zdrowia ludzi, zniszczenia krajobrazu i procesów ekosystemowych oraz zmniejszenia widoczności. Drzewa miejskie mogą przyczynić się do poprawy jakości powietrza, obniżając temperaturę powietrza, bezpośrednio usuwając zanieczyszczenia z powietrza i zmniejszając zużycie energii w budynkach, co w konsekwencji ogranicza emisje zanieczyszczeń do powietrza ze źródeł energii.
Zmiany klimatyczne są problemem globalnym. Drzewa miejskie mogą pomóc w łagodzeniu zmian klimatu poprzez sekwestrację węgla atmosferycznego (z dwutlenku węgla) i zmianę zużycia energii w budynkach, a tym samym zmianę emisji dwutlenku węgla ze źródeł energii opartych na paliwach kopalnych. Drzewa magazynują węgiel w nadziemnych i podziemnych częściach (korzenie, pień, konary, gałęzie)
Produkcja tlenu jest jedną z najczęściej wymienianych zalet drzew miejskich. Roczna produkcja tlenu przez drzewo łączy się bezpośrednio z ilością węgla wychwytywanego przez drzewo, co jest związane z akumulacją biomasy drzewa.
Powierzchniowy spływ wody jest wyzwaniem w wielu obszarach miejskich, ponieważ może powodować zanieczyszczenie strumieni, terenów podmokłych, rzek, jezior i mórz. W trakcie opadów o charakterze nawalnym może być przyczyną lokalnych zalań i podtopień co w ostatnich latach zdarzało się w Gdańsku. Podczas deszczu część opadów jest przechwytywana przez roślinność (drzewa i krzewy), a kolejna część dociera do gruntu. Część opadów, która dociera do gruntu i nie przedostaje się do gleby, staje się spływem powierzchniowym. Drzewa zatrzymują opady, a ich systemy korzeniowe sprzyjają infiltracji i magazynowaniu wody w glebie.
Drzewa stanowią dominanty krajobrazowe, a ich skupienia (parki, cmentarze, aleje, kępy i drzewostany leśne) kreują przestrzeń. Już od połowy XIX w. mówi się o świadomym kształtowaniu krajobrazu, które ma być źródłem estetycznych doznań dla mieszkańców i użytkowników przestrzeni.
Drzewa ze względu na swoją długowieczność często stanowią elementy zabytkowe lub towarzyszą dziedzictwu kulturowemu. Są symbolami i niemymi świadkami historii. Sadzone z okazji wydarzeń historycznych (np.: dęby cesarskie, dęby papieskie, drzewa sadzone z okazji urodzin dzieci, drzewa niepodległości na 100 lecie RP lub „akcja 1 mln drzew na 100 lat”) przez długie lata je upamiętniają.
Dojrzałe drzewa stanowią cenne siedliska dla grup zwierząt jak: ptaki (w szczególności tz. dziuplaki), ssaki (szczególnie nietoperze oraz wiewiórki i pilchy), owady (szczególnie saproksylobiontyczne) czy grzybów (w tym porosty) co potwierdzają liczne publikacje naukowe. Wartość ta szczególnie istotnie wzrasta, gdy drzewa takie są dostępne w krajobrazie miejskim. Obecność takich elementów drzew jak: szerokie konary, wyższe partie korony, głębsze spękania kory, obecność dziupli czy próchnowisk stanowią nisze ekologiczne, w których mogą występować specyficzne gatunki stworzeń z nimi związanych.
Obecność zadrzewień liniowych, w których korony poszczególnych drzew stykają się ze sobą, stanowi dostępny, lokalny korytarz migracyjny dla gatunków przemieszczających się w koronach drzew jak np.: wiewiórka pospolita (Sciurus vulgaris). Usunięcie drzew czy choćby wyższych partii ich koron nieodzownie łączy się z ograniczeniem dostępności tych specyficznych siedlisk i dróg rozprzestrzeniania.
W świadomości społecznej drzewa są raczej postrzegane jako dobre, ale funkcjonuje wiele błędnych intuicji i przekonań dotyczących drzewa:
W kulturze funkcjonują schematy myślenia o świecie. Jednym z nich jest przekonanie, że rośliny (w tym drzewa) czy grzyby nie są tak „w pełni” żywe. Intuicyjnie żywe są zwierzęta, bo poruszają się, wydają odgłosy, a zranione podobnie do nas ludzi krwawią i odczuwają ból. Drzewa nawet po utarcie całej korony nie krzyczą z bólu, a ich proces umierania po takim „wypadku” może trwać długi czas. Jednak rośliny są tak samo żywe jak zwierzęta i ludzie, ale zupełnie inne, dlatego trudne do intuicyjnego zrozumienia i empatii.
Podobnie jak ludzie, którzy są przedstawicielem jednego gatunku realizują różne funkcje społeczne w zależności od doświadczenia, pozycji, roli czy wyuczonego zawodu tak samo sosna, dąb, buk, topola, jabłoń czy klon pozostają okazami swojego gatunku niezależnie od miejsca występowania – w lesie, mieście, alei, ogrodzie, cmentarzu itd. Drzewa realizują pewną wersję siebie w zależności od miejsca wzrostu i pełnią różne funkcje w środowisku człowieka. Sosna pospolita rosnąca na otwartej przestrzeni będzie rozłożysta o koronie nisko osadzonej na grubym pniu. Jej siostra z lasu będzie smukła ze względnie małą koroną. Natomiast okaz, który miał okazję wykiełkować na górskim urwisku będzie mały i skręcony o nieregularnym pokroju.
Analogiczne pomnikowy 200 letni dąb w alei przydrożnej pełni zupełnie inną rolę w środowisku człowieka niż dąb w tym samym wieku rosnący w lesie gospodarczym. Pierwszy daje cień, osłonę przed wiatrem i śniegiem, siedliska przyrodnicze, korytarz migracyjny, estetykę krajobrazu, element kultury i historii, a drugi cenny i ekologiczny surowiec do produkcji narzędzi, mebli czy opału.
Miejsce drzew jest w lesie…… i w mieście, na wsi, alei, cmentarzu i wszędzie tam gdzie możliwe ich życie i racjonalne jest ich uprawianie (patrząc z ludzkiego punktu widzenia). Pożytki z drzew są tak liczne, a ich znaczenie tak duże, że warto aby były obecne w przestrzeni. Miasta pozbawione drzew znamy z historii urbanistyki a marzeniem zarządców danych metropolii było posiadanie drzew. Poczytaj więcej np. o historii Wielkiej Alei w Gdańsku lub Central Parku .
Drzewa ze swoimi usługami ekosystemowymi, rozmiarami istotnymi krajobrazowo i długością życia przekraczającą ludzką mają znaczenie większe niż tylko „prywatne”. Rzadko zdarza się, aby usuwanie drzew, szczególnie dojrzałych, dotyczyło tylko i wyłącznie jednej osoby.
Zasada „kto posadził ten wycina” odnosząca się w praktyce do właściciela gruntu, na którym rośnie drzewo jest błędna w założeniu, bo zwykle wycina ten kto posiada, a nie ten kto posadził. Nawet krótko żyjące drzewa osiągają dojrzałość po 30-40 latach, a to bardzo długo w skali życia człowieka.
Podobnie jak na graniu w piłkę nożną tak na pielęgnacji drzew znają się ci, którzy się tego nauczyli i zrozumieli zasady rządzące tymi dziedzinami. Nieprzemyślane lub pochopne cięcia mogą być przyczynami osłabienia kondycji, statyki i witalności drzewa. W drastycznych przypadkach prowadzą nawet do uszkodzenia lub zniszczenia drzewa skutkując koniecznością usunięcia drzewa ze względów bezpieczeństwa.
System korzeniowy odpowiada za stabilność, dostarcza wodę i sole mineralne, stymuluje hormonalnie koronę do rozwoju oraz współpracuje ze środowiskiem glebowym w tym z koniecznymi dla drzew mikoryzami. Niszczenie i ograniczanie systemu korzeniowego to jeden z największych problemów z jakim może spotkać się drzewo. Szczególnie uszkadzanie dużych (>10 cm średnicy) korzeni jest ingerencją w statykę drzewa, które ważąc kilka ton stwarza duże zagrożenie w przypadku wywrócenia.
Uszkadzanie korzeni przez wykopy pod chodniki, ulice czy liniową infrastrukturę naziemną (np.: ogrodzenia) lub podziemną (np.: wodociągi, sieci energetyczne, światłowody itd) to jeden z najczęstszych błędów na placach budów i na prywatnych podwórkach. Istnieją rozwiązania techniczne pozwalające zapobiegać takim negatywnym zjawiskom.
Ogławianie drzewa dojrzałego przez usunięcie korony, a czasem nawet części pnia jest powszechnie uważane za szkodliwe i niedopuszczalne. Rozległe cięcia drzew dojrzałych prowadzą do poważnych zaburzeń fizjologicznych, powodują osłabienie drzew, które może prowadzić nawet do jego zamarcia. Również taki zabieg może paradoksalnie zwiększać zagrożenie dla bezpieczeństwa publicznego. Wynika to z faktu, iż drzewo pozbawione całej powierzchni asymilacyjnej nie jest w stanie się odżywiać. W efekcie tego zamierają korzenie drzewa, co może prowadzić do osłabienia stabilności drzewa w gruncie.
Nie wolno mylić ogłowienia (ang. topping) drzewa z głowieniem (ang. pollarding) tz. prowadzeniem okazu drzewa w formie głowiastej.
Często widywane w miastach (np. lipy) lub na wsiach (np. wierzby) drzewa głowiaste lub w formie żywopłotowej podlegają cyklicznemu (co 1-3-5 lat) formowaniu. Celem tego zabiegu jest nadanie pożądanego kształtu koronie drzewa. Rozpoczęcie formowanego kształtu narzuca sposób opieki nad drzewem i wymaga dalszego utrzymywania formy przez całe życie drzewa. Formowanie musi rozpoczynać się w młodości drzewa tuż po osiągnięciu pożądanej wysokości. Do najbardziej popularnych form należą forma głowiasta i żywopłotowa. Forma głowiasta zakłada tworzenie jednej lub wielu „głów”, powyżej których wszystkie pędy są usuwane regularnie co 1-3 lat. Forma żywopłotowa zakłada usuwanie wyłącznie drobnych pędów (maksymalnie 1-2 cm średnicy) zlokalizowanych w zewnętrznych częściach korony.
[...] Grzeszy człowiek, który to psuje, Co Bóg stworzył i opatruje Dla tworów swoich wygody. Przy gościńcach zasadzone Widząc szczepy drzew zranione. Obrażają nas te szkody. Pszczółkom nie zakwitnie lipa, Gdy ją zetnie pogański syn. Bez drzew goło, Niewesoło, W drodze słońce bije w czoło.[...]
Stowarzyszenie Eko-Inicjatywa od 2012 roku prowadzi działania na rzecz właściwego zarządzania drzewami m. in. w ramach kampanii projektów „Drogi dla Natury” czy „Ochrona Zadrzewień Krajobrazu Kulturowego”. W ramach tych działań powstało wiele opracowań i publikacji opisujących wielorakie znaczenie drzew w środowisku człowieka i przyrodzie.
W ramach ostatniego z projektów LIFE15GIE/PL/000959 pt. „Trees for Europe’s Green Infrastructure” (w kooperacji z Fundacją Eko-Rozwoju z Wrocławia i BUND – Związek na rzecz Środowiska i Ochrony Przyrody (Bund für Umwelt und Naturschutz, BUND e.V. z Meklemburgii-Pomorza, Niemcy) skupiliśmy się na organizacji narzędzi do skutecznego zarządzania zadrzewieniami.
Owocem tych działań jest m.in. innowacyjny pakiet Standardów Ochrony Drzew wypełniający brak takich regulacji branżowych w kraju. Składa się on z:
Innym narzędziem wypracowanym w projekcie jest dostępny aktualnie dla polskich użytkowników system Check Trees. Służy on do inwentaryzacji i sprawnego zarządzania drzewami oraz wiązaniami linowymi montowanymi na nich. Jest on dostępny dla różnych grup odbiorców: społeczności lokalnej, profesjonalnych arborystów i zarządców drzew (gminy, zarządy drogowe, spółdzielnie mieszkaniowe czy osoby prywatne). Jeśli chcesz dowiedzieć się więcej na temat systemu zapraszamy na stronę:
https://ekoinicjatywa.pl/check-trees-system-do-zarzadzania-zadrzewieniami/
Poniżej dostępne są nagrania z konferencji pt.: ” W trosce o drzewa”, która odbyła się w Gdański w listopadzie 2021 roku. Wydarzenie w całości poświęcone było promowaniu dobrych praktyk w zarządzaniu drzewami.
Szczególną opieką społeczności otaczają te drzewa, które wyróżniają się walorami historycznymi, estetycznymi, kulturowymi. Chroni się takie okazy lub ich skupienia (np.: aleje) w formie Pomników Przyrody. To pierwsza wprowadzona świadomie forma ochrony przyrody w Europie. Pewnie każdy mieszkaniec Polski widział kiedyś drzewo opatrzone zieloną tabliczką z godłem państwowym. Nadanie drzewu statusu pomnika przyrody jest jedną z najłatwiej osiągalnych form ochrony, jakie przewiduje polskie prawodawstwo. Otoczenie ochroną pomnikową drzewa następuje na podstawie Ustawy o Ochronie Przyrody (UOP, Art. 44 pkt 1) w drodze uchwały rady gminy po konsultacji z regionalnym dyrektorem ochrony środowiska (RDOŚ). Wnioskodawcą ustanowienia ochrony pomnikowej może być każdy obywatel, instytucja, organizacja pozarządowa itd. Ustanowienie pomnika przyrody następuje niezależnie od zgody właściciela terenu, na którym rośnie obiekt. Ponadto rada gminy może w uchwale zawrzeć spis lub wybór z zakazów dotyczących
tworzonego pomnika. Obowiązek opieki nad pomnikiem przyrody leży na zarządzie jednostki terytorialnej (tj.: wójt, burmistrz, prezydent miasta). Właściciel „upomnikowionego” drzewa zyskuje pomoc m.in finansowanie zabiegów pielęgnacyjnych czy ochronnych.
Czynnikiem charakteryzującym poziom ochrony najcenniejszych drzew jest ilość ustanowionych pomników przyrody. W Województwie Pomorskim aktualnie (2022) mamy 2512 drzewnych pomników przyrody (niekiedy pomnik tworzy więcej niż jedno drzewo). W odniesieniu do powierzchni województwa to 14 drzewnych pomników przyrody na każde 100 km2.To najlepszy wynik w Polsce !! Dane z innych województw znajdziesz w sąsiedniej tabeli.
Na terenie całej Polski rozsianych jest 31114 drzewnych pomników przyrody. Chyba nie ma w całym kraju gminy, która nie miałaby choć jednego na swoim terenie.
Informacje o pomnikach przyrody oraz innych formach ochrony przyrody można znaleźć w Centralnym Rejestrze Form Ochrony Przyrody prowadzonym przez Generalnego Dyrektora Ochrony Środowiska. W postaci mapy pomniki przyrody można znaleźć w portalu GEOSERWIS.
Zgodnie z definicją zawartą w Ustawie o Ochronie Przyrody (Art. 40 ust. 1) pomniki przyrody to „pojedyncze
twory przyrody żywej i nieożywionej lub ich skupiska o szczególnej wartości naukowej, kulturowej, historyczno-pamiątkowej i krajobrazowej oraz odznaczające się indywidualnymi cechami, wyróżniającymi je wśród innych tworów, w szczególności sędziwe i okazałych rozmiarów drzewa i krzewy gatunków rodzimych lub obcych […]”. Pomnikiem przyrody może być
uznane zadrzewienie, kępa lub aleja.
Na podstawie Ustawy o Ochronie Przyrody (art. 44 ust. 1) aktualnie ustanowienie pomnika przyrody następuje na drodze uchwały rady gminy (lub miasta) z inicjatywy własnej lub osoby zainteresowanej.
Uchwała określa:
Projekt uchwały musi zostać uzgodniony z właściwym dla lokalizacji Regionalnym Dyrektorem Ochrony Środowiska (RDOŚ).
Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 4 grudnia 2017 r. w sprawie kryteriów uznawania tworów przyrody żywej i nieożywionej za pomniki przyrody kryterium uznania drzewa za pomniki przyrody może być obwód (mierzony na wysokości 130 cm) lub „wyjątkowość” tz.” wyróżnianie się wśród innych drzew tego samego rodzaju lub gatunku w skali kraju, województwa lub gminy ze względu na obwód pnia, wysokość, szerokość korony, wiek, występowanie w skupiskach, w tym w alejach lub szpalerach, pokrój lub inne cechy morfologiczne, a także inne wyjątkowe walory przyrodnicze, naukowe, kulturowe, historyczne lub krajobrazowe”.
Kryterium obwodów zależy od konkretnego gatunku:
Jeśli kryterium obwodu dla danego gatunku drzewa nie zostało określone w w/w rozporządzeniu można skorzystać z kryterium „wyjątkowości” choć ze względu na „subiektywizm” bywa trudniejsze do udowodnienia aby przekonać radnych do ustanowienia ochrony.
Kompletny wniosek o ustanowienie pomnika przyrody powinien zawierać następujące informacje:
Wnioskodawcą może złożyć osoba fizyczna, prawna, organizacja pozarządowa, grupa nieformalna.
Wniosek można złożyć w wersji papierowej, listownie lub przez EPUAP.
Po dostarczeniu wniosku urząd gminy prowadzi sprawę, która w zależności od skomplikowania trwa jakiś czas. Warto uzbroić się w cierpliwość i co pewien czas sprawdzać w urzędzie postępy prac aby nie stanęły w martwym punkcie.
Niezależnie od złożenia wniosku do Urzędu Gminy warto zarejestrować swoje drzewo pomnikowe w Rejestrze Polskich Drzew Pomnikowych prowadzonym przez Sekcję Drzew Pomnikowych Polskiego Towarzystwa Dendrologicznego. W tym rejestrze można znaleźć informacje i rankingi drzew pomnikowych również tych nie zgłoszonych jako pomniki przyrody.
Stowarzyszenie Eko-Inicjatywa zaprasza na szkolenia dotyczące ochrony drzew kierowane do:
Informacje o terminach szkoleń i formularze rejestracyjne są dostępne na dedykowanej stronie. Przejdź na stronę szkoleń o ochronie drzew
Projekt edukacyjny pn. „W trosce o drzewa” współfinansowany jest ze środków
Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Gdańsku.
Umowa dotacji nr WFOŚ/D/628/6108/2022
Okres realizacji projektu: 01.09.2022 – 31.05.2023
Koszt kwalifikowany zadania: 37.970,00 zł
Kwota dofinansowania ze środków WFOŚiGW Gdańsk w formie dotacji: 30.000,00 zł